ย่าหยา

ชื่ออื่น   บาหยา บุษบาฮาวาย บุษบาริมทาง (กรุงเทพฯ) ผักกูดเน่า (เชียงใหม่) ตำลึงหวาน

ชื่อสามัญ: Ganges Primrose, Ganges River asystacia, Chinese violet, Coromandel, Creeping foxglove, Baya, Yaya

ชื่อวิทยาศาสตร์: Asystasia gangetica (L.) T. Anders.

ตระกูล: Scrophulariales

ชื่อวงศ์: Acanthaceae

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์

ไม้ล้มลุก สูง 30-60 ซม. บางครั้งเป็นเถา ลำต้นและกิ่งเป็นเหลี่ยม ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปรี รูปไข่หรือคล้ายรูปสามเหลี่ยม ยาว 2-5 ซม. ปลายใบแหลม โคนใบตัดหรือกลม ขอบใบเรียบหรือหยักมน แผ่นใบมีขนสั้นนุ่มหรือเกลี้ยง ก้านใบยาวได้ประมาณ 2ซม. ดอกออกเป็นช่อแบบช่อกระจะด้านเดียว ใบประดับรูปใบหอก ยาวประมาณ 3 มม. มีขนยาว กลีบเลี้ยง 5กลีบ แฉกลึก กลีบรูปใบหอก ยาว 5-9มม. มีขนกระจาย กลีบดอกรูปแตร ปลายบานออกมี 5 กลีบ เรียงซ้อนเหลื่อม สีเหลืองอ่อน สีขาวครีม สีชมพู หรือสีม่วง หลอดกลีบยาวได้ประมาณ 2 ซม. เรียวแคบจรดโคน ปากหลอดกลีบเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1 ซม. มีขนด้านนอก กลีบกลมขนาดประมาณ 1.5 ซม. เกสรเพศผู้ 4 อัน สั้น 2 อัน ยาว 2 อัน ไม่ยื่นพ้นปากหลอดกลีบดอก อับเรณูรูปขอบขนาน ยาวไม่เท่ากัน ยาว 2.5-3 มม. รังไข่ 2 ช่อง รูปขอบขนาน มีขนปกคลุม แต่ละช่องมีออวุล 2 เม็ด ก้านเกสรเพศเมียเรียวยาว ยาวประมาณ 2 ซม. มีขนที่โคน ยอดเกสรขนาดเล็ก ผลแบบแคปซูล รูปขอบขนาน ยาว 2.5-2.8 ซม. รวมก้านผล มีขนสั้นนุ่ม เมล็ด 4 เมล็ด เกลี้ยง

สรรพคุณทางสมุนไพร

ราก : แก้ไข้เพื่อโลหิต แก้พิษฝีภายใน แก้ไข้เหนือ
ขับลมให้ซ่านออกมาทั่วตัว

ใบ แก้ปวดบวม ปวดตามข้อ ขับพยาธิ ใบและดอก สมานลำไส้ ลดไข้ บรรเทาอาการเจ็บท้องคลอดลูก แก้พิษงู และแก้ม้ามโตในเด็กที่เกิดใหม่

นอกจากมีดอกสวยงาม เป็นไม้ดอกไม้ประดับได้แล้ว ยังเป็นพืชกินได้อีกด้วย เป็นพืชอาหารที่สามารถนำมากินได้เกือบทั้งต้น ทั้ง ดอก ใบ ยอดอ่อน ก้าน ใบอ่อน มีรสหวานเป็นธรรมชาติ กินสดหรือจะปรุงเป็นอาหารก็ได้ ทำอาหารได้หลากหลาย เช่น ผัดไฟแดง ชุปแป้งทอด ลวก-กินสดจิ้มน้ำพริก แกงจืด หรือ แกงอ่อม มีรสชาติอร่อย จนมีชื่อเรียกอีกชื่อว่า "ตำลึงหวาน" และได้รับความนิยมนำมาทำแกงอ่อม จนมีชื่อพื้นเมืองอีกชื่อหนึ่งว่า "อ่อมแซบ"
นอกจากจะมีรสชาติอร่อย "แซบ" แล้ว ยังมีคุณค่าทางอาหาร

หรือนำไปทำน้ำคลอโรฟิลดื่ม (ผสมกาบหอย ย่านาง น้ำนมราชสีห์ เตย หญ้าปักกิ่ง (ศึกษาได้ตามสูตรของหมอเขียว)